دهم اسفندماه سال جاری بود که برخی از رسانه‌ها مدعی ممنوع المصاحبه شدن بهرام صلواتی، مدیر رصدخانه مهاجرت ایران از سوی معاونت‌های دولت شدند. پس از انتشار گسترده این خبر چند روز بعد، روح‌الله دهقانی فیروزآبادی، معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان رئیس‌جمهوری درباره ممنوع المصاحبه شدن صلواتی، گفت: تاکید ما بر عدم ارائه اطلاعات غلط به مردم است.
وی در نشست خبری خود که در ساختمان معاونت علمی ریاست جمهوری برگزار شد، در پاسخ به پرسشی درباره ممنوع‌المصاحبه بودن مدیر رصدخانه مهاجرت ایران،گفت: نمی‌دانم این ممنوع‌المصاحبه شدن را چه کسی انجام داده و چرا چنین موضوعی مطرح شده است، اما باید توجه داشت که رصدخانه مهاجرت ایران، به عنوان یک پژوهشکده تخصصی در حوزه مهاجرت، بر اساس داده‌ها و اطلاعات آماری، صرفاً نتایج مطالعات و تحقیقات در این حوزه را بیان می‌کند. باید آگاه بود که نتایج پژوهشی این رصدخانه، در قالب و جایگاه خودش مورد توجه قرار بگیرد و به عنوان یک آمار از یک نهاد دولتی یا حاکمیتی تلقی نشود.
چندی پیش رصدخانه مهاجرت با اشاره به آمار مهاجرت ایرانیان در سال ۱۴۰۱ اعلام کرد: در سه سال اخیر ایرانیان برای دریافت ویزای بریتانیا و کانادا بیشترین تلاش را داشته‌اند و بیشتر آنها ویزای استارت‌آپی، سرمایه‌گذاری یا خود‌اشتغالی بوده است. همچنین از شش‌هزار کسب‌وکار کشور در پژوهش اردیبهشت ۱۴۰۱ جاب‌ویژن پیمایشی و رصدخانه مهاجرت ایران، مجموعا ۷۷ درصد اعلام کرده‌اند تمایل خیلی زیاد به مهاجرت دارند.
در راستای این پژوهش‌ها، امروز با «ابراهیم فتحی رئیس دانشکده ارتباطات و رسانه دانشگاه صداوسیما» درباره چگونگی «پژوهش‌های رصدخانه مهاجرت ایران» و روش های پیمایش آنها به گفت‌وگو نشستیم. در ادامه می‌توانید این گفت وگو را بخوانید:
* فارس:گاهاً برخی از رسانه‌ها برای دستیابی به آمارها به افراد یا مراکزی مراجعه می‌کنند که قابل اتکا نیستند، درباره مساله مهاجرت آیا می‌توان به پیمایش‌های مراکزی مانند مرکز رصدخانه ایران از حیث پیمایش‌های ملی اعتماد کرد و به تعبیر دیگر روش های پژوهش قابل استناد باید دارای چه ویژگی‌هایی باشند؟
نخست باید راجع به افکار سنجی، نظرسنجی مطلوب و قابل تعمیم صحبت کنیم؛ یعنی پیمایشی که انجام می‌شود، باید چه شرایطی داشته باشد تا بتوانیم نتایج آن را در جامعه آماری تعمیم دهیم. اولین اصلی که لازم است برای تعمیم نتایج افکار سنجی رعایت شود، اصل «انتخاب نمونه تصادفی» است.
دومین اصل «توزیع متناسب نمونه در جامعه آماری» است و در این مرحله باید توزیع نمونه به نسبت جمعیت آماری رعایت شده باشد.
چارچوب نمونه‌گیری سومین اصلی است که باید در این پیمایش‌ها به آن توجه شود و در مرحله پایانی ابزار اندازه گیری، پرسشنامه و یا سوالات ابزار است و باید ابزار دارای روایی و پایایی باشد. اگر این چهار اصل در هر افکار سنجی و پیمایش رعایت شده باشد، یک افکار سنجی مطلوب و قابل تعمیم داریم، شما می‌توانید نتیجه چنین پیمایش و افکار سنجی را به کل جامعه آماری تعمیم بدهید.
*فارس: حجم نمونه نیز مدنظر شما هست؟ نامی از آن نبردید!
چارچوب نمونه‌گیری حجم نمونه را نیز دربرمی‌گیرد. چارچوب نمونه‌گیری این است که براساس مقدار انحراف استاندارد یا واریانس جامعه و مقدار خطا حجم نمونه تعیین شود. گاهی از یک پژوهش پیمایش یا افکارسنجی دو نوع تعمیم مدنظر است. تعمیم به کل جامعه آماری (مثلا کل ایران) یک حجم نمونه می‌طلبد و در عین حال قابل تعمیم به هر یک از استان ها (تعمیم نقطه به نقطه) نیز باشد یک حجم نمونه قابل تعمیم دیگر لازم دارد.
پژوهش‌هایی که نظرسازی می‌کنند!
*فارس: با توجه به اصولی که اشاره کردید به سراغ پژوهش‌های رصد خانه مهاجرت ایران برویم، اعتبار این پژوهش‌ها را چگونه می‌بینید؟
هدف این پژوهش سنجش میل یا تمایل به مهاجرت ایرانیان بوده است، از موضوع و عنوان چنین برداشت می‌شود که می‌خواهند به کل ایران تعمیم بدهند. چون عنوان شامل کل ایرانیان بوده یعنی جامعه آماری ایران است.
در بخش روش شناسی، پژوهش بسیار ضعیف است، درباره چارچوب نمونه گیری توضیحاتی کافی ارائه نداده است و به موضوعی اشاره نکرده است، اصل در نمونه‌گیری این است که تعداد و حجم نمونه متناسب با جمعیت آماری باشد یعنی نمونه منتخب از تهران متناسب با جمعیت تهران، نمونه منتخب از شیراز متناسب با جمعیت شیراز و دیگر استان‌های کشور به تفکیک باشد و اصطلاحاً باید چارچوب نمونه‌گیری را رعایت می‌کردند که متأسفانه در پژوهش‌های آنلاین این شرایط رعایت نمی‌شود.
اصل تصادفی در این پژوهش رعایت نشده است؛ چرا که این پیمایش همانند سایر افکارسنجی و نظرسنجی یا نیازسنجی آنلاین است.در نظرسنجی‌های آنلاین، نمونه را محقق انتخاب نمی‌کند تا بتواند اصل تصادفی را رعایت کند؛ بلکه نمونه پژوهشگر را انتخاب می‌کند که بنیان تعمیم را تخریب می‌کند. در مجموع عدم رعایت اصل تصافی، پژوهش‌های پیمایشی را از حیث انتفاع ساقط می‌کند.
محقق یک پرسشنامه را در رسانه به مدت طولانی قرار می‌دهد، پرسشنامه این پیمایش حدود دوماه در رسانه‌ها بوده و محقق، مردم هم‌رنگ و هم‌عقیده خود را تشویق می‌کند تا مردم به آن پاسخ دهند. این‌جا اصل تصادفی خدشه‌دار می‌شود، با این شرایط این افکار سنجی به هیچ وجه قابل تعمیم نیست.به این افکارسنجی و یا نظرسنجی‌هایی که به این صورت انجام می‌شود، نظرسنجی برای نظرسازی یا برساختی اطلاق می شود. یعنی خود محقق دخالت می‌کند و یک عده را تشویق می‌کند تا بیایند به سوالات محقق آنطور که می خواهد پاسخ دهند. مثلا نظرسنجی که راجع به خلیج فارس انجام شد. نظرسنجی به این نحو بود که در این باره رای بدهید که خلیج عرب یا خلیج فارس؟! پژوهشگر طبق روش تحقیق باید نمونه‌ها را انتخاب کند نه اینکه کسی را تشویق کند تا بروند و در نظرسنجی شرکت کنند.
* فارس: درباره دیگر اشکالات پیمایش‌های رصد خانه مهاجرت ایران بفرمایید که به کدام بخش ها می توان اشاره کرد؟
یکی دیگر از این موضوعات، رعایت توزیع نمونه متناسب با بخش های جامعه آماری است، نوشته‌ها نشان می‌دهد توزیع نمونه کشوری نیز در این پیمایش اصلاً رعایت نشده است. چرا که هم حجم نمونه ناکافی بوده و هم در پیمایش‌های آنلاین رعایت توزیع نمونه غیر ممکن است. از طرفی دیگر وقتی یک پرسشنامه مربوط به دانشجویان و فارغ‌التحصیلان به صورت آنلاین در یک رسانه یا پلتفرم قرار می‌گیرد، برخی افراد که اصلاً جز دانشجویان و فارغ التحصیلان در یک کلام عضو جامعه آماری نیست وارد رسانه می شود و پرسشنامه را تکمیل می کند.
محقق هیچ ابزار کنترلی ندارد که پاسخگویان را کنترل کند که آیا بنده دانشجو هستم یا خیر؟! بنده اصلاً جز جامعه آماری شما نبوده‌ام و شما هیچ کنترلی ندارید که بتوانید بنده پاسخگو را کنترل کنید. پس اصل تصادفی،اصل توزیع،نمونه،اصل ویژگی‌ها و چارچوب نمونه‌گیری را رعایت نکرده اند.
صداقت،حلقه مفقوده در پرسش نامه‌های آنلاین
*فارس: صداقت در پاسخ دادن‌های پرسش‌ها همواره یکی از مسائل مهم در پرسشنامه‌ها بوده، آیا در این پیمایش به این اصل توجه شده است؟
اشکال بعدی که به کل افکارسنجی‌ها آنلاین این چنینی وارد است، اصل عدم صداقت پاسخگو است. چرا که سؤال کنترل و یا سؤال دام وجود ندارد تا به‌وسیله آن صداقت پاسخگو احصاء شود. حتی در برخی موارد در افکارسنجی چهره‌به‌چهره نیز محقق را سرکار می‌گذارند. اصل عدم صداقت خیلی برجسته است. معلوم نیست که پاسخگویان چند بار وارد شده‌اند و به آن پاسخ داده‌اند! به عنوان مثال بنده می‌توانم با سه آی‌پی وارد شوم و پرسشنامه را تکمیل کنم و پاسخ دهم. هیچ‌جایی در این افکارسنجی وجود ندارد تا بتواند صداقت پاسخگو را کنترل کنند. یا این اصل که فقط بنده به این پرسشنامه فقط یک بار پاسخ دهم.
اصل عدم رعایت شفافیت یکی دیگر از مسائل مورد توجه است، یعنی محقق سوال‌هایی که دارد که حاشیه‌دار و جهت‌دار است. میل به مهاجرت یک مفهوم است حتی بالاتر از سازه است که مفهوم و سازه را با یک سوال نمی‌توان سنجید. باید در این رابطه طیف سازی صورت بگیرد، میل به مهاجرت دارای ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، امنیتی، در هر دو بعد مبدأ و مقصد است. در سنجش تمایل به مهاجرت باید مد نظر قرار گیرد و در این پیمایش به ابعاد میل به مهاجرت پرداخته نشده است در نتیجه اندازه گیری میل به مهاجرت صورت نگرفته است.
در تمام پژوهش‌های پیمایش باید روایی و پایایی ابزار پژوهش مورد بررسی و سنجش قرار گیرد. در این پیمایش اشاره‌ای به اعتبار و روایی ابزار سنجش نشده است، در پژوهش های علمی بیان روایی و پایایی از ضرویات یک پژوهش علمی است. نبود پایایی و روایی در پژوهش شاخص های کلیدی مهاجرت یا رصد میل به مهاجرت ایرانیان مشکل اساسی پژوهش است. قطعاً عدم صحبت از پایایی و روایی این پژوهش مهم ناشی از این است محقق اصلا در باره پایایی و روایی اطلاع ندارد یا دارد اما وارد نیست و هر دو نتایج این پژوهش را با مشکل مواجه می کند.
در یک کلام نبود پایایی و روایی نشان می‌دهد که محقق این پرسشنامه تخصص لازم برای این کار نداشته‌اند. اگر به صورت تخصصی بخواهد کار صورت بگیرد، میل و ابعاد متفاوتی که دارد باید لحاظ شود. در پرسشنامه باید ابعاد متفاوت بیان می‌شد و حتی سهم تک تک ابعاد بیان می‌شد. مثلا اگر تمایل دارند به فلان کشور بروند، باید ببینند که این تمایل، تمایل شناختی است، تمایل عاطفی است و… این موارد نیز باید اندازه‌گیری و بیان می‌شده است که این کار صورت نگرفته است.
در پژوهش‌های آنلاین، نظارت امکان پذیر نیست
*فارس: آیا در پژوهش‌های آنلاین می‌توان به نتیجه مطلوبی دست پیدا کرد؟
در پژوهش های آنلاین نظارت امکان پذیر نیست پس باید بنا را براصل عدم امکان نظارت گذاشت. شما هر فعالیت پژوهش و آموزشی را درنظر بگیرید، یک اصلی دارد که پشتوانه آن نظارت است. یک افکارسنجی معتبر که یک مرکز معتبر انجام می‌دهد، ۲ نوع نظارت محسوس و نظارت نامحسوس را ا نجام می‌دهند. این اصل هم در این افکار سنجی رعایت نشده است.
مشکل بعدی که در افکارسنجی‌های آنلاین وجود دارد، اصل تردید یعنی عدم تضمین در پاسخ‌ها است. یک سری نفوذگرانی وجود دارند که در افکارسنجی نفوذ می‌کنند. مسئولان امنیتی تبلیغاتی را انجام می‌دهند و به مردم هشدار می دهند لینک های ارسالی ناشناخته را باز نکنید چون اصلا نظارت را نداشته است، تضمین و تردید نیز وارد است.مثلا بنده پزشکی را دیده‌ام که یک افکارسنجی آنلاین صورت داده است اما چون پلیس فتا گفته است هر لینکی را باز نکنید و احتمال کلاهبرداری وجود دارد، دیگر بنده آن لینک ر ا باز نمی‌کنم. به همین دلایل افکارسنجی‌های آنلاین همیشه با مشکل مواجه است افکار سنجی‌های غیر مطلوب یا همان افکارسنجی آنلاین غش در پژوهش است.
باید محقق مربوطه در نتایج و گزارش پژوهشی خود می‌نوشت نتایج این تمایل به مهاجرت قابل تعمیم به جامعه ایران نیست. اگر محقق از اخلاق حرفه پژوهشی برخوردار بود قطعاً نتایج این افکار سنجی یا در اختیار افکار عمومی و رسانه های عمومی قرار نمی داد یا انصاف داشتند توضیح می‌دانند که قابل تعمیم نیست.
پایان پیام/ ت ۱۶۳۲
